"آیا بیولوژی سرنوشتِ زن است؟" (پژمان رحیمی)

یادداشتی به پیوستِ معرفیِ یک کتاب
"آیا بیولوژی سرنوشتِ زن است؟"








پژمان​ رحیمی
تقدیم به میلیتانت بانو!

خواهرِکوچک و نازنین​اَم؛ کیانا!


"ابر و باد و مه و خورشید و فلک در کارند" که همه​گی باور کنیم نابرابری و بی​عدالتی​ها پایدارتر از آن است که انسان​ها بتوانند کاری به پیش ببرند. یکی به افیون و بنگ دچار است و دیگری به فشار هرزه​ی دستی – بگو هر که باشد – دل سپرده و دیگرانی نیز شبانه​روز مشغول​اند به صادر کردنِ " مانیفست انفعال" و نوحه خوانیِ به توهمِ مرگِ آرمان​ها!
اما ما متوجه کسانی هستیم که می​خواهند لااقل کاری هرچند کوچک به انجام برسانند. بهتر است به دامِ روزانه​نویسیِ مرسوم دچار نشویم و معین کنیم که می​خواهیم درباره​ی "مسائل زنان" نکاتی را طرح کنیم. در مقابلِ این جهلِ مرکب که مرموزانه و اغلب ناشیانه و "عمو مردک"(در مقابلِ "خاله​زنک")!! می​پرسد که چرا "مسائل زنان" و نه "مسائل مردان"، باید پاسخی جدی و سرراست داد. پرداختن به نابرابری​های میان زنان و مردان٬ بیگاریِ معلولِ بیکاریِ پنهان یا دل​خوش​کُنکی برای گذرانِ ایام شبابِ مردانه(تو گو باشد که عدو شاید شود سببِ خیر!!) نیست٬ بلکه ضرورتی​ست و ندیدنِ آن منجر به پروازی- از نوع حقوقِ بشربازی​های لوسِ لیبرالی- تا به بلندا می​شود که نتیجه​ی آن سقوطِ آزاد و با مغز به زمین خوردن است! آمار بالای طلاق در ایران٬ نابهنجاریِ روابط پسران و دختران٬ فرسایش روانی جوانان و دیگر مسائل اجتماعی مانند فرار دختران٬ روسپی​گری٬ اشکال متنوع خشونت علیه زنان و کودکان٬ بحران روابط عاطفی و جنسی٬ همه​گی از نتایج نادیده گرفتنِ "زن" و "مسائل زنان" است.
سیمون دوبووار(نویسنده کتاب مهمِ "جنس دوم" می​گوید: "من زن نبودم٬ بلکه زن شده​ام". بی​توجهی به منظور دوبووار از کاربرد واژه​ی "زن"٬ ما را برای درک جمله​ی فوق ناتوان می​کند.
اول این​که "زن" دارای ویژه​گی​هایی است که تعریف شده​اند و سرسختانه از اصول آن دفاع و حمایت می​شود.
دوم این​که "زن" مفهومی تاریخی است که بی​ارتباط با تحولات اجتماعی٬ اقتصادی و سیاسی جوامع بشری نیست. خلافِ جهت حرکت کردنِ زنان و پیش​گامانِ نقد سلطه​ی حاکم در دوران مدرن اندیشه​ی بشری و عصر تمدن صنعتی٬ "مسایل زنان" را قابل طرح کرده و در دستور کار قرار داده است. مقصود این نیست که زنان قبل از این دوران هیچ تلاش نکرده​اند٬ بلکه کیفیت مبارزه​ی انسانی به طور اساسی متحول و البته امیدبخش​تر شده است.
سوم این​که موقعیت کنونیِ زنان ازلی نبوده است٬ پس نمی​تواند ابدی هم باشد.
سه موردی را که متذکر شدیم ضمن این​که مستقل از یک​دیگر قابل طرح هستند٬ ارتباط تنگاتنگی نیز با هم دارند.
اکنون تلاش می​کنم خیلی ساده و به جای طرح بی​جای مسائل غامض و پیچیده(که اتفاقاً توانایی آن را هم ندارم) به معرفی کتابی بسیار مهم در عرصه​ی "مطالعات زنان" بپردازم. "آیا بیولوژی سرنوشت زن است؟" عنوان کتابی کم​حجم اما بسیار مهم از خانم اِیولین رید (evelyn reed) است که یکی از فرهیخته​ترین٬ روشن​بین​ترین و شریف​ترین پژوهش​گرانِ همه​ی دوران​هاست که سراسر فرصتِ زنده​گی٬ توانِ جسمی و بضاعت علمی​اش را صرف پرتو افکندن بر سویه​های تاریک و مغفول مانده یا عمداً کنار نهاده شده​ی علمِ "مردم​شناسی" کرد.
در ابتدا نویسنده​ی کتاب ما را متوجه مقایسه​ای می​کند که هم​واره مدافعانِ نظمِ کنونی و طرف​دارانِ نقشِ فُروترِ زنان٬ مطرح می​کنند. مقایسه​ای که میان انسان​ها و حیوانات صورت می​گیرد و برتریِ مردانه را در دنیای حیوانات نیز جستجو می​کنند و تلاش می​شود برتریِ جنسیِ "نرها" را به شکلِ اصلی خدشه​ناپذیر به اثبات برسانند. خانم اولین رید ابتدا در بخش نخست کتاب به مقایسه​ای میان انسان و حیوان می​پردازد و نشان می​دهد که چگونه انسان قابلیت تغییر فضای زنده​گیِ خود را دارد و مسلماً نمی​تواند برای همیشه اسیر دستِ طبیعت و محدودیت​هایش باشد و در واقع بر نظر فردریش انگلس (فیلسوف و اقتصاددان آلمانی و هم​کارِ کارل مارکس) که نقشِ کار در تبدیل میمون به انسان را عمده می​کند٬ تکیه می​کند. اما مدعیان، استدلالِ اصلی​شان را تحتِ عنوان "نظریه​ی زهدان" مطرح می​کنند. این نظریه به طور کلی اعضای جنسی و تناسلیِ انسان​ها و حیوانات را علت ضعیف بودنِ جنس ماده نسبت به جنس نر می​داند. یعنی زنان به علت قابلیت بچه​دار شدن و تبعات آن هم​واره عقب​تر از مردان قرار می​گیرند! ایولین​رید برای برخوردی انتقادی با این نظریه٬ ابتدا سری به دنیای حیوانات می​زند و با بررسی​های مفصل و استفاده از نتایج تحقیقات بسیاری٬ چنین می​نویسد: "واقعیت این است که در عالم حیوانات این جنسِ نر است که ناتوان است٬ نه جنسِ ماده و این معلولِ ویژه​گی​های مخربِ تمایلِ جنسِ نر در طبیعت است". ایولین رید هم​چنین می​نویسد: "حیواناتِ نر به دلیل این خصلتِ ستیزه​جویِ تمایلِ جنسیِ نرینه٬ جدایی​طلب و تفردطلب هستند و ناتوان از گِردِ هم آمدن در گروه​های مبتنی بر هم​کاریِ متقابل […..] در طبیعت٬ این ناتوانیِ نرها برای هم​یاری با یک​دیگر تا جایی که به بسطِ پیوندهای گروهی مربوط می​شود٬ نقص بزرگی است" و بالاخره چنین نتیجه​گیری می​کند که: "انجام وظایف مادری٬ امتیازی برای ماده​ها در تنازع بقا به ارمغان آورد و شاخه​ای از میمون​های انسان​نما را که اجدادِ ما بودند٬ قادر ساخت تا از خلالِ فعالیت​هایِ کاری٬ از شیوه​ی طبیعیِ تنازع٬ به شیوه​ی انسانیِ آن گذر کنند. در گُذار از میمون به انسان٬ طلایه​داران٬ ماده​ها بودند و نه نرها". خانم ایولین رید در این بخش از کتاب به پدیده​ای به عنوان "نرِ مسلط" اشاره می​کند که این به علت ستیز و جنگ میانِ خودِ نرهاست و نرِ مسلط٬ تنها ارتباطی که با جنس ماده پیدا می​کند بر اساسِ قابلیت​اَش برای بارور کردنِ جنس ماده است و حتا این پذیرش وقتی ماده​ها وارد چرخه​ی مادریِ خود می​شوند٬ این پذیرشِ جنسِ مخالف پایان می​گیرد. ایولین رید در این بخش توضیح می​دهد که چرا تمایلِ جنسیِ نرها٬ وظایفِ پدری را به​وجود نمی​آورد و چگونه وظایفِ مادری در نزد ماده​ها به پیش​رو بودنِ آن​ها یاری می​رساند. استدلالِ دیگری که در همین بخش از کتاب مورد بحث قرار می​گیرد٬ برتری و سلطه​ی جسمی و فیزیکیِ جنسِ نر بر ماده است. این قابل قبول است که نرها(البته نه در همه​ی گونه​ها) درشت​تر و از نیروی عضلانیِ بیشتری برخوردارند٬ ولی به نظر می​رسد ذهنیت "مردانه"​ی ما انسان​ها خواسته است روابط حیوانات را نیز با توجه به وضعیت اجتماعیِ انسان​ها توجیه و تشریح کند. اما از نظرگاهی فمینیستی٬ "نرِ مسلط" در دنیای حیوانات یک افسانه بیشتر نیست.
مدعیانِ زن ستیز٬ استدلالِ دیگری را نیز به کار می​گیرند که به تقسیمِ کارِ اجتماعی میان زنان و مردان توجه می​کند و معتقد است زنان با توجه به وضعیتِ جسمانی​شان (نظریه​ی زهدان)٬ بیشتر به کارهایی مثل جمع​آوریِ خوراک و کارهای روزمره می​پرداختند ولی مردان چون قدرت​مندتر بودند به شکار می​پرداختند. در این نظریه، شکارگری بسیار مهم جلوه داده شده است و کارِ زنان دچار تحریف شده و جنبه​های مختلفِ آن نادیده گرفته شده است. در این بخش از کتاب٬ خانم ایولین رید به افشاگری درباره​ی نظریاتی می​پردازد که نقشِ مهمِ زنان را در تقسیم کارِ اولیه نادیده می​گیرند. او معتقد است که این زنان بودند که شکل​های گوناگونی از تولید٬ چرم​سازی٬ ساختنِ ظروف و انواعِ صنایع​دستی تا خانه​سازی٬ داروسازی و انکشافِ نخستین شکل​هایِ علم را انجام می​دادند. در حالی که یک شاخه از کار زنان٬ یعنی کشتِ زمین با خیشِ ابتدایی به کشاورزی تحول یافت٬ شاخه​ی دیگر٬ یعنی اهلی کردنِ جانورانِ وحشی سر از پرورش احشام درآورد. این پیشرفت​های بزرگ نه تنها پایه​های تمدن را بنا نهاد بلکه مردان را از قید شکار رها ساخت تا در این شکل​های عالی​ترِ تولید شرکت کنند[…] بدین ترتیب این نه مردانِ شکارگر٬ بلکه زنانِ تولید کننده٬ حکیم٬ پرستار٬ معلم و ناقلان میراثِ اجتماعی٬ فرهنگی و فنی بودند که مهم​ترین کارها را در نخستین تقسیمِ کارِ مبتنی بر "جنس" انجام می​دادند.
نویسنده در ادامه به نظریه​ی "خالوسالاری" می​پردازد که به عنوانِ دلیلی برای انقیادِ همیشه​گیِ زنان در طولِ تاریخ آورده می​شود. ولی خانم اِولین​رید ضمن تحلیلی دقیق نشان می​دهد که "خالوسالاری" نشان دهنده​ی گذارِ کلانِ مادرسالار به خانوارِ پدرسالار است و اتفاقاً دلیلی برای وجودِ مادرسالاری در دوره​ای از تاریخ می​باشد.
این کتاب برخلافِ حجم کم​اَش٬ بسیار غنی و پرمحتواست که البته دوست​داران این مباحث می​توانند نظریات خانم ایولین​رید را مفصل​تر در دیگر آثار ایشان مطالعه کنند٬ از جمله:
اِولین​رید؛مادرسالاری؛ ترجمه​ی افشنگ مقصودی،نشر گل​آذین،جلد اول
اِولین​رید؛ آزادی زنان؛ترجمه​ی افشنگ مقصودی،نشر گل​آذین
اِولین​رید؛ مُد و بهره​کشی از زنان، ترجمه​ی افشنگ مقصودی،نشر گل​آذین
اِولین​رید؛مردم​شناسی/فمینیسم و زیبایی​شناسی؛ ترجمه​ی افشنگ مقصودی،نشر گل​آذین

دلایل اهمیت کتاب مذکور و جنبش کنونیِ مدافعِ حقوق زنان

علاوه بر نکاتی که خانم ایولین​رید در کتاب​شان طرح می​کنند و شامل دیدگاه​هایی تازه​تر و انسانی​تر در مردم​شناسی می​باشد٬ دلایل دیگری نیز برای اهمیت این کتاب قابل طرح است. نگارنده​ی این سطور به پیروی از خانمِ رید معتقد است که رمزِ انقیادِ زنان در طول حیاتِ تاریخی٬ در واقع شکل​گیریِ مالکیت خصوصی بوده است و زنان به دلیل نقشِ محوری و کلیدی​یی که داشتند٬ به علت کشاکشِ کلان​ها و قبایلِ انسانی٬ به صورت ملکِ آن حوزه​ی انسانی درآمدند و نهایتاً به صورت کالا مورد معامله قرار گرفتند. این دگرگونی در پهنه​ی فرهنگ و اجتماع٬ به حذفِ فرهنگی و اجتماعیِ زنان انجامید که ما از آن به عنوان "مردسالاری" یاد می​کنیم. مردسالاری در طول تاریخ رنگ و لعاب متفاوتی به خود گرفته است و هم​چنین مالکیت خصوصیِ اولیه٬ در دوران جدید به شکلی پیش​رفته​تر و قدرت​مندتر و با عمل​کردی سرمایه​دارانه و سود​محورانه به حیاتِ خود ادامه می​دهد و اکنون در وضعیتی جدید(نئولیبرالیسم) به سر می​برد. از ویژه​گی​های کنونیِ آن می​توان به موارد ذیل اشاره کرد:
تحرک سریع و پرحجمِ سرمایه در سطح جهان٬ تمرکز سرمایه در دست انحصارات فراملی٬ نفوذ سرمایه​داری به همه​ی حوزه​های زندگی بشر و خطر انهدام تمامی هویت​های جمعی٬ گره​خورده​گیِ خشونت با جوانب مختلفِ عمل​کردِ سرمایه که منجر به جنگ​های عظیم شده است و ....
اما برخلاف اصول اولیه​ی مدرنیته که به برابریِ انسان​ها – از جمله میان زنان و مردان – تاکید می​کرد٬ پروژه​ی مدرنیته دچار عواملی تحدیدگر شد که "سرمایه​داری" یکی از مهم​ترینِ آن​هاست و این همان نکته​ای است که لیبرال​های وطنی به اضافه​ی حقوق​بشربازانِ میان​مایه هنوز درنیافته​اند و هم​چنان از دریچه​ی لیبرالیسمِ اولیه به جیغ و دادکردن علیه ظلمِ- به زعم و اصرارِ ایشان "قانونی"- به زنان ادامه می​دهند و هر بار آبستنِ نطفه​ی ناهم​زمانیِ تاریخی/اقتصادی/سیاسیِ خود می​شوند و جنینِ​ ناقصی را به هزینه​ی زنانِ مبارز و ستمدیده​گانِ این نابرابری سِقط می​کنند. درک ساختاری و دیالکتیکی از ماهیت ستم بر زنان با میان​مایه​گیِ فرساینده​ی لیبرالیسمِ شرمسار و نابهنگام، قطعا در تضاد قرار می​گیرد و افق دیگری را نمایان می​کند.